Öz

Amaç

Bu çalışma ile Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Anabilim Dalı’nda over kanseri tanısı almış olan hastaların, tedavi süreçlerinde semptomlarının belirlenmesi ve standardize ölçeklerle iyilik hallerinin ortaya konulması amaçlanmıştır.

Gereç ve Yöntem

Bu araştırma, tanımlayıcı tipte olup Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Anabilim Dalı’nda over kanseri tanısı almış olan hastalarda gerçekleştirilmiştir. Araştırma kriterlerine uygun ve çalışmaya katılmayı kabul eden kadınlara aydınlatılmış onam formu okutulup, imzalatıldıktan sonra “Tanıtıcı Özellikler Formu” ve “Nightingale Semptom Değerlendirme Ölçeği (NSDÖ)” anketleri kullanılarak veriler yüz yüze olarak toplanmıştır.

Bulgular

Çalışmaya over kanseri tanısı almış 100 kadın dahil edilmiştir. NSDÖ toplam skorlarına, meslek, doğum sayısı, yaşanılan yer, sosyal güvence, birlikte yaşanılan kişiler, soy geçmişinde kanser öyküsü olma durumunun anlamlı olarak etki ettiği bulunmuştur (p<0,05). Alt boyut puan ortalamaları incelendiğinde psikolojik iyilik hali puan ortalamasının, fiziksel iyilik hali puan ortalaması ve sosyal iyilik hali puan ortalamasına göre daha yüksek olduğu tespit edilmiştir.

Sonuç

Multidisipliner bir ekip anlayışıyla, her bireye özgü geliştirilen bakımın iyileştirici ve önleyici etkileri sayesinde over kanserli kadınların iyilik hallerine katkıda bulunulabilir. Fiziksel, sosyal ve psikolojik sağlık unsurlarının iyileştirilmesi için çalışmamızda saptadığımız faktörlerin göz önünde bulundurulması yararlı olacaktır.

Giriş

Jinekolojik kanserler kadın üreme organlarının malign hastalıklarıdır. Dünyada kadınlarda en sık görülen jinekolojik kanserler, serviks, endometrium ve over kanserleridir (1, 2). Over kanseri bir veya her iki overi etkileyebilir. Görülme sıklığı yaygın değildir, ancak sıklıkla ileri evreye kadar tespit edilemediğinden mortalite oranı yüksektir (2, 3). Tedaviye bağlı görülen semptomlar hastaların yaşam kalitesini olumsuz etkilemektedir (4). Semptomlar; bireyin biyopsikososyal fonksiyonları, duyuları veya kognitif değişiklikleri yansıttıkları çok boyutlu, kompleks ve subjektif fenomenlerdir (4, 5).

Semptom yönetimi ile tedaviye bağlı gelişen semptomların oluşmasını engellemek veya ortaya çıkanları kontrol altına almak önemlidir (4, 5). Hastaların yaşadığı semptomların çok boyutlu olarak ele alınması semptom kontrolünün sağlanması, yaşam kalitesi için önem sağlamaktadır (5-8). Bu araştırma, over kanseri tanısı alan hastaların tedavi süreçlerinde yaşadıkları semptomların belirlenmesini, standardize ölçekler kullanılarak fiziksel, sosyal ve psikolojik iyilik hallerinin ölçülmesi ve bunları etkileyen faktörlerin belirlenmesini amaçlamaktadır. Bu sayede hastaların iyilik hallerinin düzeltilmesine yönelik öneriler geliştirilmesi de amaçlanmıştır.

Gereç ve Yöntem

Tanımlayıcı tipteki bu araştırmanın evrenini 01.12.2021 ve 01.02.2022 tarihleri arasında Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Anabilim Dalı Jinekolojik Onkoloji Polikliniği’ne başvuran ve over kanseri tanısı alan 100 kadın oluşturmaktadır. Araştırmaya dahil edilme kriterleri, araştırmaya katılmayı kabul eden, 18 yaş ve üzeri primer tanısı over kanseri olan kadınlardır. Araştırmaya dahil edilmeme kriterleri ise nörolojik ve psikiyatrik bozukluğu olan kadınlardır.

Araştırmanın Değişkenleri

Over kanseri tanısı alan kadınların semptomları bağımlı değişkeni, over kanseri tanısı alan kadınların sosyo-demografik özellikleri ise araştırmanın bağımsız değişkenlerini oluşturmaktadır.

Verilerin Toplanması

Araştırma kriterlerine uygun olan ve araştırmaya katılmaya kabul eden kadınlara, araştırmanın amacı ve içeriği hakkında araştırmacı tarafından açıklamalar yapılmıştır. Ardından, koronavirüs hastalığı-2019 algoritmasına uygun şekilde (önlük, tıbbi maske, siperlik ve gözlük) giyinen araştırmacılar, sosyal mesafe kuralına uyarak “Aydınlatılmış Onam Formu” ve “Bilgilendirilmiş Gönüllü Olur Formu” okutulup, imzalatıldıktan sonra “Tanıtıcı Özellikler Formu” ve “Nightingale Semptom Değerlendirme Ölçeği (NSDÖ)” anket soruları katılımcılar tarafından cevaplanmıştır. Anket sorularının cevaplanması yaklaşık 15-20 dakika sürmüştür.

Tanıtıcı Özellikler Formu

Tanıtıcı Özellikler Formu, araştırmacılar tarafından literatür bilgisi doğrultusunda ve alanında uzman olan 7 uzmandan (1 doktor, 6 hemşire akademisyen) uzman görüşleri alınarak hazırlanmış olup, kadınların yaş, cinsiyet, meslek, hastalık bilgisi gibi tanıtıcı özelliklerini içeren sorulardan oluşan bir formdur.

NSDÖ

NSDÖ 2009 yılında kanser tanısı almış hastalar için Adnan Aydıner ve Gülbeyaz Can tarafından geliştirilmiştir. Ölçek; fiziksel iyilik hali (FizİH), sosyal iyilik hali (SoİH), psikolojik iyilik hali (PsİH) olmak üzere üç alt boyutu içeren toplam 38 maddeden oluşmaktadır. Ölçeğin Cronbach alfa değerleri ise; SoİHα=0,87, FizİHα=0,81, PsİHα=0,93’tür.

Araştırma Etiği

Araştırma için Ankara Üniversitesi Rektörlüğü Etik Kurulu Başkanlığı’ndan 01/11/2021 tarihinde 16/183 karar sayısı ile onay alınmıştır. Araştırma kriterlerine uygun ve çalışmaya katılmayı kabul eden kadınlara aydınlatılmış onam formu okutulup, imzalatıldıktan sonra “Tanıtıcı Özellikler Formu ve NSDÖ” anketleri katılımcılar tarafından cevaplanmıştır.

İstatistiksel Analiz

Veriler, bilgisayar ortamında SPSS paket programının 22.0 sürümü ile değerlendirilmiştir. Tanımlayıcı veriler sayı, yüzde ve ortalama ile gösterilmiştir. Verilerin değerlendirilmesinde sürekli değişkenler Student’s t-testi, kategorik değişkenler ki-kare testi ile değerlendirilmiş ve Pearson korelasyon analizi kullanılmıştır. Sonuçların anlamlılık seviyesi ve güven aralığı %95 (p<0,05) olarak belirlenmiştir.

Bulgular

Çalışmamıza katılan kadınların yaş ortalaması 61,09±1,07 idi. Hastaların %69’unun evli, %46’sının ilkokul mezunu olduğu, %78’inin çalışmadığı belirlenmiştir. %49’unun eşi ile birlikte ve %45’inin il merkezinde yaşadığı, %66’sının İç Anadolu Bölgesi’nde doğduğu, %61’inin gelirinin giderine eşit ve %97’sinin sosyal güvencesinin olduğu bulunmuştur. Katılımcıların gebelik sayısı ortalaması 3,26±0,19, doğum sayısı ortalaması 2,53±0,15 ve menopoz yaşı ortalaması 46,99±0,66 olarak belirlenmiştir. Hastaların %22’sinin soygeçmişinde kanser öyküsü olduğu görülmüştür (Tablo 1). Hastaların %69’unun 3. evre over kanseri olduğu, %88’inin ameliyat öyküsü bulunduğu, %99’unun radyoterapi almadığı, %91’inin kemoterapi aldığı, %54’ünün kronik hastalığının olmadığı, %59’unun ek bir ilaç kullanmadığı bulunmuştur (Tablo 2). Hastalarda fiziksel yan etkiler incelendiğinde en çok; %92’sinin kendini yorgun hissettiği, %84’ünün uyku düzeninde bozulma olduğu, %79’unun dışarı çıkmak istemediği, %77’sinin iştahında azalma olduğu ve %77’sinin eklem/kas ağrıları yaşadığı bulunmuştur. Hastaların yaşadığı sosyal sorunlar incelendiğinde %88’inin kirpik ve kaşının döküldüğü, %84’ünün saçının döküldüğü ve %79’unun deride kuruluğun arttığı, pul pul döküntülerinin olduğu belirlenmiştir. Hastaların yaşadığı psikolojik sorunlar incelendiğinde ise %88’inin daha duyarlı/hassas olduğu, %85’inin günlük ihtiyaçlarını karşılamada zorlandığı, %84’ünün cinselliğe ilgisinin azaldığı görülmüştür (Tablo 3). Hastaların toplam NSDÖ puanı 1,59±0,65 olduğu, alt boyut FizİH puanının 1,42±0,71, SoİH puanının 1,62±0,70 ve PsİH puanının 1,74±0,82 olduğu saptanmıştır (Tablo 4). NSDÖ toplam ve alt boyut puanları ile sosyo-demografik özellikler karşılaştırıldığında, FizİH alt boyutunda yaşanılan yer açısından anlamlı farklılık olduğu bulunmuştur (p<0,05). SoİH alt boyutunda meslek, doğum sayısı, yaşanılan yer ve sosyal güvence açısından anlamlı farklılık vardır (p<0,05). PsİH alt boyutunda yaş, medeni durum, birlikte yaşanılan kişiler, yaşanılan yer, soy geçmişinde kanser öyküsü olma açısından anlamlı farklılık olduğu görülmüştür (p<0,05). Medeni durum ve yaşanılan coğrafi bölgeye göre ölçek toplam puan ortalaması arasında anlamlı farklılık olduğu (p<0,05) görülmüştür.

Tartışma

Bu çalışma ile over kanserli kadınlarda psikolojik, sosyal ve fiziksel iyilik halleri ve etkileyen faktörler belirlenmiştir. Buna göre medeni durum ve yaşanılan coğrafi bölge kadının sosyal ve fiziksel iyilik halini etkilemektedir ve bu bulgumuz diğer çalışmaların sonuçlarını desteklemektedir (9, 10). Ayrıca çalışmamıza katılan kadınların en çok yaşadığı fiziksel semptomlar; yorgunluk, uyku düzeninde bozulma, dışarıya çıkmak istememe olarak belirlenmiştir. Arslan ve Bölükbaş’ın (11) çalışmasında en sık görülen fiziksel semptomlar; halsizlik ve yorgunluk olarak bildirilmiştir. Sarı Şıra’nın (5) çalışmasında en sık görülen fiziksel semptomlar; halsizlik, yorgunluk ve bulantı olduğu belirtilmiştir. Üstündağ’ın (12) çalışmasında ise bu semptomlar; yorgunluk, bulantı, dışarıya çıkmak istememe olarak belirtilmiştir. Literatürdeki bu bulgular bizim çalışmamız ile benzerdir. Çalışmamızda kadınların bu süreçte en çok yaşadığı sosyal semptomlar ise; kirpik ve kaş dökülmesi, saç dökülmesi ve derinin kuruyup pul pul dökülmesi en az yaşanan sosyal semptom ise deri renginin koyulaşmasıdır. Sarı Şıra’nın (5), Arslan ve Bölükbaş’ın (11), çalışmalarında hastaların en çok yaşadığı semptom saç dökülmesi olarak belirtilmiştir. Coolbrandt ve ark. (13), çalışmasında ise en çok saç dökülmesi ve deride değişiklik yaşandığı saptanmıştır. Üstündağ’ın (12) çalışmasında ise kirpik kaş ve saç dökülmesi en çok yaşanan semptom olarak bildirilmiştir. Araştırma sonuçlarımız literatür ile benzerlik göstermektedir. Çalışmamızda kadınların psikolojik iyilik halinin değerlendirilmesinde çoğunlukla daha duyarlı/hassas oldukları ve günlük ihtiyaçlarını karşılamada zorlandıkları saptanmıştır. Çalışmamızda kadınların psikolojik iyilik hali puan ortalamaları daha yüksek bulunmuştur. Bu alt boyutun diğer alt boyut puan ortalamalarından daha yüksek olması hiç şüphesiz ki kadınların bu süreçte sadece iş yaşamındaki rolünün yanı sıra diğer alanlarda olan görev ve rolleri ile ilişkilendirebilir. NSDÖ skorları ile hastaların yaş, medeni durum, doğum sayısı, yaşanılan yer, kimle yaşadığı, sosyal güvence ve ailede kanser öyküsü olma açısından anlamlı bir ilişki olduğu saptanmıştır (p<0,005). Yaş ortalamasının artmasıyla birlikte hastaların fiziksel semptomlardan etkilenme düzeyi de artmakta olup, genel skorun azalmakta olduğu görülmüştür (10, 14). Çalışmamızda evli olanların genel iyilik hallerinin bekar olanlara göre iyi olması daha fazla sosyal destek almalarına bağlı olabileceği düşünülmektedir. Arslan ve Bölükbaş (11) ve Eom ve ark.’nın (15) yapmış oldukları çalışmalarda medeni durumu evli olanların yaşam kalitelerinin daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Üstündağ (12), çalışmasında ise bu durum tam tersi olarak bildirilmiş olup, bekar olanların psikolojik iyilik halinin ve yaşam kalitesinin evli hastalardan daha kötü olduğu bildirilmiştir. Araştırma sonuçlarımız literatür ile benzerlik göstermektedir. Yaşanılan yer parametresinde köyde yaşayanların genel iyilik hallerinin il ve ilçede yaşayanlardan daha yüksek olduğu bulunmuştur. Bu durumun şehir hayatının stresinden uzak bir yaşam sürdürmeyle ilgili olabileceği düşünülmektedir. Pınar ve ark.’nın (16), hastaların birlikte yaşadığı kişilerin yaşam kalitelerini etkilediğini bildirmişlerdir. Bizim çalışmamızda eşi ve çocukları ile yaşayanların diğer akrabaları ile yaşayan gruba göre genel iyilik halleri arasında farklı olduğu saptanmıştır. Bu durumun aynı zamanda kişinin doğum sayısıyla da ilgili olabileceği düşünülmektedir, çocuk sayısının fazla olması genel iyilik puan ortalamasını da etkilemektedir. Hastaların bu süreçte sosyal güvencesinin olması özellikle tedavi hizmetlerinden yararlanmasını kolaylaştırıp, genel iyilik halini etkilemektedir.

Sonuç

Over kanser tanısı alan hastalar, tedavi sürecinde birçok fiziksel, sosyal ve psikolojik semptomla karşılaşabilmektedir. Bu semptomların etkili bir şekilde yönetimi, hastaların tedavi sürecindeki yaşam kalitelerini artırmada kritik bir rol oynamaktadır. Özellikle yorgunluk, uyku bozuklukları, günlük ihtiyaçları karşılamada zorluk ve cinsel ilgide azalma gibi semptomlar hakkında hasta ve ailesinin önceden bilgilendirilmesi ve baş etme yöntemleri konusunda eğitim verilmesi büyük önem taşımaktadır.

Gelişebilecek semptomların ve bunların yönetim şekillerinin hasta ve ailesi tarafından bilinmesi, kişilerin daha güvende hissetmelerini sağlamakta ve hastanın tedavi sürecine daha aktif katılımını teşvik etmektedir. Multidisipliner bir ekip anlayışıyla, her bireye özgü geliştirilen bakımın iyileştirici ve önleyici etkileri sayesinde over kanserli kadınların iyilik halleri desteklenebilir.

Fiziksel, sosyal ve psikolojik sağlık unsurları bir arada ele alındığında, hastaların genel yaşam kaliteleri korunabilir ve iyileştirilebilir. Ayrıca, literatürde bu konuda yeterli çalışma bulunmadığı için, daha geniş örneklem gruplarına sahip araştırmalarla yeni ve daha kapsamlı sonuçların elde edilmesi önerilmektedir.